Wil de echte overheid opstaan?

Net zo goed als dé burger niet bestaat, geldt dat ook voor dé overheid. Het was daarom zeer gedurfd van HECROI om een symposium te wijden aan de “Echte Overheid”. Maar daar is alle aanleiding toe. De afgelopen jaren buitelen de plannen voor modernisering van de overheid over elkaar heen. Hadden we eerst de e-Overheid, daarna kwam de Andere Overheid, gevolgd door de Overheid 2.0. Van meer recente datum zijn de Open Overheid en de Compacte Overheid. Ten slotte doet Europa met de Digitale Agenda ook een duit in het zakje.

Om te achterhalen wat al die “overheden” inhouden, nam HECROI het initiatief om vijf inleiders ieder een bepaalde invalshoek aan de orde te laten stellen. Victor Bekkers typeerde de eOverheid als het oudste broertje, vooral gericht op efficiency, die de kapstok vormt waaraan de nieuwere concepten zijn op te hangen. Valerie Frissen presenteerde de Open Overheid die uitgaat van vertrouwen en o.a. via het beschikbaar stellen van open data uitstraalt dat de samenleving kan meedoen, bijvoorbeeld via rating. Elly Plooij zag als grote bijdrage van de EU de interoperabiliteit die de samenwerking bevordert en de bestrijding van onveiligheid en misbruik op internet. Corien Prins wees op de risico’s van de iOverheid die bestaat uit steeds verder verknoopte informatiestromen en zich onvoldoende bewust is van haar verantwoordelijkheid voor de gevolgen. Jaap Uijlenbroek duidde de Compacte overheid die met een organisatorische slag de ver doorgeschoten decentralisatie wil terugdraaien, waarvoor bijvoorbeeld de basisregistraties essentieel zijn.

Na deze vijf introducties was er gelegenheid om het nuttige met het nuttigen te verenigen, gevolgd door discussie. Indachtig de formule van het tv programma dat de naam aan dit symposium gaf, werden de panelleden allereerst aan de tand gevoeld hoe het burgerperspectief in “hun” overheid tot zijn recht komt. Voor de Jaap is de burger vooral iemand die een goedkopere overheid krijgt. Voor Valerie is de burger een partner die wordt vertrouwd en kan meedoen. Voor Victor is het een klant die goed wordt bediend. Voor Elly iemand die toegang heeft en zich gemakkelijker kan bewegen. Voor Corien een persoon die in de knel kan komen als de overheid de ontwikkeling op zijn beloop laat.

In het vervolg van de discussie bleek dat de vijf visies ook op andere aspecten onderling verschillen. Is bijvoorbeeld of de eOverheid wel in staat is om de te voldoen aan de verwachtingen van een Open Overheid, gegeven de andere control-visie? En de ontschotting die de eOverheid propageert, leidt die juist niet tot de diffuse verantwoordelijkheid die de iOverheid vreest?  Ook over maakbaarheid en sturingsrisico’s wordt verschillend gedacht. De overheid heeft het moeilijk, want zij vervult tegenstrijdige rollen en heeft te maken met diverse burgers. De ontwikkelingen in de samenleving gaan snel. De politiek is onvoldoende in staat om richting te geven. Wat HECROI bestuursvoorzitter Jacques Wallage, in zijn rol van dagvoorzitter tot de verzuchting bracht dat het gevoel voor urgentie ontbreekt, in zijn woorden: “De patiënt is erg ziek, maar voelt zich kiplekker”.

Helaas ontbrak de tijd om ook andere relevante visies aan bod te laten komen (bijvoorbeeld Ambtenaar 2.0). Een discussie als deze mondt al gauw uit in de verzuchting dat een integrale visie ontbreekt of dat er meer centrale regie moet komen. Dat miskent echter het karakter  van veranderingsproces dat gaande is. Het Huis van Thorbecke wordt immers bewoond en bezocht door veel verschillende personen. De bewoners zijn er aan het verbouwen, er worden kamers samengevoegd, nieuwe gangen aangelegd, bedrading vernieuwd, uitbouwen gepleegd. De bezoekers hebben uiteenlopende behoeften en verwachtingen. Vermoedelijk is dit een operatie van zodanige omvang dat daar geen blauwdruk voor bestaat. De eOverheid is al eerder vergeleken met een kathedraal. Het kost jaren om die te bouwen, en alleen al om aan de eisen van de eisen van de tijd te blijven voldoen moet het ontwerp regelmatig worden bijgesteld. En sommige komen trouwens nooit af, zoals de Sagrada Familia..

In het woordgebruik van de huidige tijd: een deel van de verbouwing moet onder architectuur worden gerealiseerd, daarnaast moet er ruimte zijn voor agile ontwerpen. Het WRR-rapport iOverheid stelt dat de (rijks)overheid niet alles kan sturen, maar wel verantwoordelijkheid moet nemen voor het resultaat., en dan vooral voor de kwaliteit van de uitkomst. Dat noopt ertoe een set van principes overeen te komen die de gewenste outcome bepalen.

Laten we daar nu al een probaat instrument voor hebben in de vorm van een kwaliteitsstandaard voor de moderne overheid: de BurgerServiceCode. Deze is bedacht vanuit de onmogelijkheid om alles in detail te voorzien en geformuleerd vanuit het perspectief van de uiteindelijk belanghebbende. Dat betekent dus dat de sturing van buiten komt, op basis van afspraken. De 10 geboden voor de #echteoverheid bestaan uit rechten van burgers en de daarmee samenhangende plichten van de overheid, en bieden owel ontwerpeisen vooraf als beoordelingscriteria achteraf. Strikte toepassing had het EPD-fiasco kunnen voorkomen.

Wie op de dag na Pinksteren een opstanding van de “Echte overheid” had verwacht kwam bedrogen uit. Maar wat er nodig is voor zo’n wederopstanding is dankzij het HECROI-symposium wel een stukje duidelijker geworden.

Matt Poelmans, senior adviseur HEC